İhtişam ve sefalet
Yani geçmişte olanlar tıpkı günümüzde olanlar gibidir ve dolayısıyla güncel olaylar geçmişin laboratuvarıdır.
Bu, tarihin bir bilim haline gelmesi açısından güçlü bir dayanaktır. Nitekim onun bedeviyet ve hadariyet mekaniğine dayanan tarih okuması da bu tür bir kurgulamaya dayanır.
Oysa bu, tabiatın incelenmesi açısından doğru olsa da, toplumsal hayat, tekerrürden ziyade bir yenilenmeye dayan(malıd)ır ve tarih, insanlık açısından tekrardansa farkın hikâyesi; hep aynı yazgıyı izlemekten çıkışa dair bir bilgeliğin yaşamsal bir ilkeye dönüştürülmesidir.
Nitekim İbn Haldun, İslam dünyasındaki durağanlaşma kadar Avrupa'daki değişmeyi de görecek bir dönemde yaşamıştır.
Ama buradan yeterli dersleri çıkarabildiğini söylemek de güç. Çünkü Doğu hâlâ ihtişamlıdır.
Endülüs'ün ışığı sönse de Timur'un haşmeti parıldamakta, Osmanlı doğmaktadır.
DAHA FAZLA OKU
Doğu'nun giderek içerisine gömüldüğü bu temel sorununda kadersi bir hikmet bulan İbn Haldun, meseleyi çok da irdelemez ve hatta belki bunu bir meziyet olarak görür.
Güçlü bir egemenin yarattığı ihtişam (sultanlık), halkın ona tâbi olduğu bir sükûnla mümkündür.
Avrupa'da ise bir kargaşa sürmektedir. Ama bu kargaşa zamanla durulacak ve Doğu'da giderek siyasallığın dışına itilen halk, Avrupa'da etkinleşerek siyasal faaliyetlere katılacaktır.
Bu, yani halkın/farklılıkların da siyasal faaliyetlere katıldığı demokrasi (veya şûra sistemi), yani çoğulculuk ve katılımcılık, Platon'dan İbn Haldun'a kadar, bir ayaktakımı yönetimi olarak küçümsenir.
Aslına bakılırsa Kur'an, istişare ve unzurna (birlikte düşünüp birlikte eyleme) ilkesini çoban-sürü ilkesine karşı öne çıkarır ama Kur'an'ı geleneğin bakışıyla okuyan Doğu buradan gerekli dersi çıkaramaz.
Bilinir aslında bu hata ki, o da sonuçta bir kez iktidarı ele geçiren zorbayı, "efradını mani ağyarını cami" bir çıkmaza ve yalnızlığa mahkûm kılar.
Bedeviyetten hadariyete doğru giden bu yolculuk, egemenliği yakalayan şarklı zorbayı ilk fırsatta o noktaya kadar birlikte geldiği etrafından kurtulmayı ve onların yerine devşirme köleleri ikameyi bir iktidar koşulu olarak gören bir çıkmaza sokar.
Güçlerinin farkına varan köleler/devşirmeler ise yine ilk fırsatta bu ahmak zorbayı yerinden ederek kendi iktidarlarını oluşturur ve oyun böylece sürüp gider.
Ama bunu kadersi bir döngü olarak gören bilge, bundan çıkışın yollarını aramaktansa, bunu bir süreklilik olarak yorumlar.
Bu çıkmazın farkına varan ve buradan çıkış için Atina demokrasisini çoğulculaştırarak farklılıkların da katıldığı gerçek bir kosensusa/uzlaşıya dönüştüren Batı'nın geldiği noktayı, Kant'tan ve aslında peygamberler silsilesinden mülhem olarak "birlikte düşünmeye ve birlikte eylemeye cesaret etmek"te özetleyebiliriz.
Kur'an bunu "rainayı (sürüleşme) değil unzurna (birlikte düşünme)'yı esas alın" olarak ifade etse de bu ifade şarkın ruhuna uygun bir anlayışla tam da aksi bir anlama büründürülerek, Yahudilerle sürdürülen bir polemik çerçevesinde okunur/yorumlanır.
Yani onlar peygamberlerine raina (çobanımız) demekteydi, siz ise unzurna (gözeticimiz) olarak hitap edin!
Böylece ayetin hikmeti güncelliğin baskısı altında kaybolup gider.
Peygamberlerin birer şimşek gibi gökyüzünde çakıp kaybolduğu Doğu'nun göğü giderek karanlığa gömülürken, oradan devşirdikleri bilgeliği Atina'nın deneyimiyle sentezleyen Batılılar, meselenin ruhunu ihmal etseler ve görmezlikten gelseler de simyayı kimyaya dönüştürmeyi de bilmişlerdir.
Şehir meclislerinin giderek ulusal meclislere dönüştüğü bir siyasal süreç, buna dair bir örfü tüm topluma yayarak aileden devlete kadar işleyen bir esası hayat düsturu haline getirirken, Doğu, peygamberde sadece tekil bir hükümranı görür ama onun etrafındaki şûranın ve istişarenin farkına bile varmaz.
Tarihin yazdığı (hatırladığı) ise bu anlayış olur; yani bir egemene tâbi olan toplumsal tebaa (reaya).
Egemenin buyruğu aileye, şirkete, mektebe, siyasete, şehre ve toplumun kılcallarına değin işlerken, tâbilere düşen buna riayettir.
İşte o zaman ise düşünmek tebaadan sakıt olur. Aileden devlete kadar tekil güçlerin hükümranlığını esas, birlikte düşünüp birlikte eylemeyi ise bu kutsal hükümranlığa mugayir bir düşüş olarak gören Şarklı zihin, tıpkı Âdem'in cennetten düşmesi gibi, iktidardaki ışıltıya kanarken bu ışıltının ardındaki emeği göremeyen bir aldanışa düşer.
İhtişamın büyülediği bakışlar da süreç içerisinde onun yol açtığı sefaleti gör(e)mez, açıklayamaz ve dolayısıyla da bundan kurtuluşa dair de aklı başında çıkarımlarda bulunamaz.
Batı'ya da tam da böyle bakılır işte.
O mucizevi parıltının lezzetinden tadılmak istense de onun ardındaki emek görmezlikten gelinir ve hatta küçümsenir.
O zaman ise nice zahmetlerle gerçekleştirilen biçimsel devrimler bir saman alevi gibi parlayıp sönerek İbn Haldun'un o kısır döngüsünü tekrarlayıp durur.
Suyun suya benzediği bu biçimselliğin döngüsünü kırmaya yeltenenlerin ise emekleri, tıpkı Gandi ile Abdulgaffar Han'ın çabalarında da olduğu gibi lanetlenip izleri yok edilir.
Hem de Nehru ve Cinnah gibi biçimsel açıdan Batılılaşmış ama Batı'da olup bitenin ruhunu kavrayamamış, bakışını sadece elmanın ışıltılarına diken mukallitler tarafından.
