Aras Koridoru Zengezur'a Alternatif mi?
Azerbeycan-Ermenistan-Rusya ve Türkiye arasında imzalanan antlaşma nihai olarak uygulama imkanı bulursa Azerbeycan'ı Ermenistan üzerinden Nahcıvan'a bağlayacak Zengezur koridorunun gerçekleşmesi çok zaman almayacak gibi görünüyor. Paşinyan yönetimi, önceki Ermeni yönetimlerinden farklı bir politika ve dil kullanan pragmatik bir lider olarak Ermenistan ile Azerbeycan ilişkilerini normalleştirip Türkiye ile sınırları açma ve böylelikle ekonomik-sosyal etkileşime imkan tanıma noktasında kararlı bir irade gösteriyor.
İran ise Zengezur koridoru bahsi açılalı beri bu koridorun kendileri ile Ermenistan sınırlarını değiştireceği endişesinden hareketle bu koridora karşı çıkıp buna alternatif olarak Azerbeycan ve Nahcıvan'ı İran üzerinden birbirine bağlayacak ve kendilerinin Aras koridoru adını verdikleri bir transit yolu öneriyor.
İran ile Türkiye arasında bir fitne potansiyeli taşıyan bu konunun tarafların birbirlerinin endişelerini garantiler verme suretiyle gidermesi ve şayet taraflar karşılıklı birbirlerinin hassasiyetlerini gözeterek anlaşabilirlerse hem Aras koridorunun hem de Zengezur koridorunun birlikte açık olmasının tüm bölge halklarına daha çok barış, refah ve sosyalleşme imkanı doğuracağı inancıyla konunun neticeye bağlanmasını arzu ediyoruz. Bu durumdan en çok istifade edecek olan da hiç şüphesi Ermenistandır.
Ermenistan halkı diaspora denilen ve çoğu başta Fransa olmak üzere Avrupa ülkeleri ve ABD'de yaşayan Ermeni lobiler tarafından esir alınmış durumda. Onlar Ermeni halkının yoksulluğu, esareti pahasına bölge halklarının arasındaki düşmanlığı körükleyip bundan küresel emperyalizmin nemalanmasını sağlamaya çalışan menfaat odakları, 20.yüzyılın başlarında bölgeyi soktukları kin, düşmanlık ve hasedin kalıcı olmasını arzulayan kan emici emperyalizm uşakları.
Aşagıdaki yazıda İran'lı yazar Vali Kaleji, Aras koridorunu ve bunun İran ile çevre ülkelerle ilişkiler bazında olası getiri ve götürülerini irdeliyor. Yazının tamamı için yazının sonundaki linke tıklayabilirisiniz. Ayrıca yazının sonunda da konuyla ilgili başka bir kaynaktan kısa bir özeti alıntıladık:
Aras Koridoru Zengezur'a Alternatif mi?
Vali Kaleji
ARKA PLAN: Birinci Dağlık Karabağ Savaşı'nın bir sonucu olarak, Azerbaycan anakarası ile Nahçıvan eksklav bölgesi arasındaki karayolunun yanı sıra doğrudan demiryolu bağlantısı da kesildi. Bu koşullar altında, Ermenistan'ı İran üzerinden bypass ederek, İran sınırına yakın ve Bakü'ye 220 kilometre mesafedeki kuzey Erdebil eyaletindeki Bileh Savar kara yolu, Azerbaycan anakarası ile Nahçıvan ve Türkiye arasındaki ana transit güzergahı haline geldi. İran'ın 12. Yolu'nun bir parçası olan bu güzergah Azerbaycan için stratejik bir öneme sahip. Bu yol, Batı Azerbaycan'ı Bileh Savar-Julfa bölümü üzerinden Nahçıvan'a bağlayan en kısa kara bağlantısıdır.
Ancak 10 Kasım 2020'de imzalanan ve İkinci Karabağ Savaşı'nı sona erdiren üçlü ateşkes anlaşmasında “Bölgedeki tüm ekonomik ve ulaşım bağlantılarının önündeki engeller kaldırılacaktır” ifadesinin yer alması, otuz yıl sonra başta demiryolları olmak üzere bölgenin ulaşım sisteminde yaratılan tıkanıklıkların giderileceğine dair beklentileri artırdı. Ancak Ermenistan ve Azerbaycan arasında süregelen sınır gerilimleri, Dağlık Karabağ'ın kırılgan durumu ve İran ile Ermenistan'ın Zengezur Koridoru'na karşı güçlü muhalefeti nedeniyle ulaşım yollarının yeniden açılması konusunda çok az ilerleme kaydedildi.
Bunun yerine Tahran ve Bakü 11 Mart 2022'de Azerbaycan'ın Doğu Zengezur Ekonomik Bölgesi'ni İran toprakları üzerinden Nahçıvan'a bağlayan yeni bir demiryolu, otoyol, iletişim ve enerji tedarik hattı kurulması konusunda anlaştı. Ancak son iki yılda Tahran ve Bakü arasında askeri manevralar, İsrail, Zengezur Koridoru ve Tahran'daki Azerbaycan Büyükelçiliğine yapılan saldırı nedeniyle yaşanan gerginlikler nedeniyle bu anlaşma hayata geçirilemedi.
Ancak Eylül 2023'te Dağlık Karabağ'ın Azerbaycan güçleri tarafından ele geçirilmesinin ardından İran ve Azerbaycan, 9 Ekim 2023'te Batı Azerbaycan'ı İran üzerinden Nahçıvan'a bağlayan bir transit güzergâh üzerinde anlaştı. Azerbaycan Başbakan Yardımcısı Şahin Mustafayev ve İran Yol ve Kentsel Gelişim Bakanı Mehrdad Bazrpash, iki ülkeyi Aras Nehri üzerinden birbirine bağlayacak köprünün temel atma törenine katıldı. Bu 55 kilometrelik karayolu ve demiryolu güzergahı İran'ın Doğu Azerbaycan eyaletinden geçmekte ve Zengilan bölgesinin güneybatı köşesindeki Ağband köyünü Nahçıvan'ın güneyindeki Ordubad şehrine bağlamaktadır. Otoyolun Ordubad'a ulaşması için Aras Nehri üzerinde üç köprü (iki demiryolu, bir karayolu) daha inşa edilmesi gerekmektedir.
ETKİLERİ: Tahran ve Bakü arasında mutabık kalınan transit güzergahı Aras Koridoru olarak adlandırılmaktadır. İran, Aras Koridoru'nu Zengezur Koridoru'na alternatif olarak görmekte ve bu koridorun Ermenistan ile ortak sınırı boyunca istikrarsızlık endişelerini de azaltabileceğini düşünmektedir. Azerbaycan'dan Nahçıvan'a İran üzerinden bir transit güzergâhının inşasına başlanmasını sağlamanın bir gerekçesi de bunun Azerbaycan'ın Ermenistan üzerinden transit geçişi zorla tesis etme güdüsünü azaltacak olmasıdır.
Türkiye ve Azerbaycan'dan konuya ilişkin yapılan açıklamalar İran medyasında geniş yer buldu. Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, Nahçıvan ziyaretinden bir gün sonra 25 Eylül'de yaptığı açıklamada “Zengezur koridorunun açılması için elimizden geleni yapıyoruz. İran'dan da olumlu sinyaller var. Eğer Ermenistan Zengezur koridorunun açılmasını engellerse, koridorun İran üzerinden geçmesi mümkündür.” Azerbaycan Cumhurbaşkanı'nın yardımcısı Hikmet Hacıyev de 25 Ekim'de Politico'ya verdiği demeçte “Zengezur Koridoru artık cazibesini yitirdi: Onun yerine bunu İran ile yapabiliriz.”
Bu yeni ve daha önce ortaya konmamış görüşler İran'da iki farklı şekilde yorumlandı. Birinci bakış açısı Aras Koridoru'nu İran'ın Zengezur Koridoru'na karşı muhalefetinin ve direnişinin bir sonucu olarak değerlendirmektedir. Bu bağlamda İran'ın resmi ve hükümet perspektifi Aras Koridoru'nu Azerbaycan ile gerilimi azaltmanın, İran'ın Güney Kafkasya'daki dengeli yaklaşımını sürdürmenin ve 3+3 formatını güçlendirmenin bir aracı olarak görmektedir. Öte yandan, bazı İranlı uzmanlar Aras Koridoru'na temkinli ve şüpheyle yaklaşmakta ve Azerbaycan hükümetinin bu koridoru tercih etmesinin geçici ve teknik olduğunu ve öncelikle Ermenistan'ı Zangezur Koridoru konusunda işbirliği yapmaya zorlamayı amaçladığını düşünmektedir. Bu perspektifte, Zengezur Koridoru hem Bakü hem de Ankara için tercih edilen seçenek olmaya devam etmektedir ve Azerbaycan ile Nahçıvan arasında Ermenistan üzerinden doğrudan kara ve demiryolu bağlantıları kurulduğunda, Bakü Aras Koridoru'ndan çekilecektir.
Zengezur koridorunun Azerbaycan kısmındaki demiryolu ve karayolu inşaatı hızla ilerlerken ve 2024 yılı sonuna kadar tamamlanması beklenirken, Azerbaycanlı ve Türk yetkililerden gelen son açıklamalar İran'daki bu algıları güçlendirdi. Azerbaycan Cumhurbaşkanlığı Özel Görevler Temsilcisi Elchin Amirbayov, 2 Ocak'ta Estonya Kamu Yayıncılığına verdiği demeçte “Ermenistan tarafıyla Zengezur koridorunun tamamlanması için görüşmelere başladık” dedi.
Zangezur koridorunun Azerbaycan kısmındaki demiryolu ve karayolu inşaatı hızla ilerlerken ve 2024 yılı sonuna kadar tamamlanması beklenirken, Azerbaycanlı ve Türk yetkililerden gelen son açıklamalar İran'daki bu algıları güçlendirdi. Azerbaycan Cumhurbaşkanlığı Özel Görevler Temsilcisi Elçin Emirbayov 2 Ocak'ta Estonya Kamu Yayıncılığına verdiği demeçte “Nahçıvan'da ya da Azerbaycan'ın ana kısmındaki Azerbaycan vatandaşlarının bu topraklara engelsiz bir şekilde geçebilmeleri için Zengezur koridorunun onarılması konusunda Ermenistan tarafıyla görüşmeye başladık” dedi. 7 Ocak'ta Türkiye Ulaştırma Bakanı Abdulkadir Uraloğlu “bu koridoru yeri doldurulamaz olarak görüyoruz. Zengezur Koridorunun Azerbaycan kısmı (Bakü'den Horadiz'e) tamamlanmak üzere. Koridorun Türkiye bölümünün uzunluğu 224 km'dir. Genel olarak, bu koridorun oluşturulması sürecinin tamamı beş yıl sürecek. Yani 2028 yılına kadar tüm çalışmaları tamamlamış olacağız.”
Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev 10 Ocak'ta Bakü'nün Ermenistan'ın Azerbaycan'ın Nahçıvan eksklavına bir sınır ötesi koridor açması yönündeki taleplerini yineledi. Türk uzman Alperen Aktaş bu sürece iyimser yaklaşıyor ve “Ermenistan ile bir anlaşmaya varılması halinde Azerbaycan'ın Nahçıvan'a Ermenistan ya da İran üzerinden iki ulaşım alternatifi olacağına” inanıyor.
Ayrıca Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan 26 Ekim'de Tiflis'te düzenlenen uluslararası “İpek Yolu” konferansında “Barış Kavşağı” projesini açıkladı. Dört ilkeye dayanan bu proje, karayolları, demiryolları, boru hatları, kablolar ve elektrik hatları da dahil olmak üzere altyapı geliştirme yoluyla Ermenistan, Türkiye, Azerbaycan ve İran arasındaki iletişimi arttırmayı amaçlıyor. Ermenistan tarafından önerilen ve iç muhalefetle karşılaşan plan, Zangezur Koridoru'ndan vazgeçme ve Azerbaycan ile Nahçıvan arasında transit erişim ve ulaşım için 2020 Karabağ ateşkes anlaşmasının dokuzuncu maddesini yerine getirme girişimi gibi görünüyor. Dolayısıyla İran ve Ermenistan açısından bakıldığında, hem Barış Kavşağı projesi hem de Aras Koridoru, bölgedeki transit ve ulaşım yollarını açarken Zengezur Koridoru'nun hayata geçirilmesini engelleyebilir.
Editörün notu:
IUVM PRESS'ten Aras koridoru ile ilgili analizden konuyla ilgili özet değerlendirme:
Aras Koridorunun İran için yerel ve bölgesel önemi
Aras Koridoru, birden fazla oyuncunun ekonomik çıkarlarını ilerletirken bölgeyi istikrara kavuşturma potansiyeline sahip çok önemli bir proje olarak duruyor. Azerbaycan'ın Zengezur Koridoru'nu açma niyetini dile getirdiği Ermenistan'ın tartışmalı Syunik bölgesini bypass ederek Aras Koridoru gerilimi azaltabilir ve diplomatik angajmana daha elverişli bir ortam yaratabilir. Bunu yaparken de bu geçiş güzergahı Güney Kafkasya'nın bölgesel dinamiklerinin yeniden şekillendirilmesinde önemli bir kilometre taşı işlevi görebilir.
Güney Kafkasya'nın stratejik önemi abartılamaz. Coğrafi olarak, hem mallar hem de enerji için uluslararası transit yollarında kritik bir düğüm noktasıdır. Ekonomik canlanmaya büyük önem veren İran, Aras Koridoru'nu Aras Serbest Bölgesi için potansiyel bir nimet olarak görmektedir. Bu bölge, sera tarımını teşvik ederek ve sanayi, tarım, turizm ve ticaret sektörlerini destekleyerek İran'ın en sanayileşmiş serbest bölgesi haline gelebilir. Koridor, bölgenin İran'ın ticaret ve transit ağında hayati bir arter olarak tarihi rolünü yeniden üstlenme vaadini taşıyor.
Geleceğe Yön Vermek
Aras Koridoru'nun Azerbaycan'ı İran toprakları üzerinden hem karayolu hem de demiryolu ile Nahçıvan'a bağlama potansiyeli büyük umut vaat ediyor. Bir zamanlar Jolfa-Jolfa sınırından geçen Sovyet döneminden kalma bir hattın yeniden canlandırılması, Zangezur Koridoru'na bir alternatif oluşturarak İran'ın Ermenistan ile paylaştığı sınıra ilişkin endişelerini hafifletebilir. Yine de koridorun geleceği, Güney Kafkasya'nın değişen diplomatik manzarasına bağlı olarak belirsizliğini koruyor.
YAZARIN ÖZGEÇMİŞİ İran'ın başkenti Tahran'da yaşayan Vali Kaleji, Bölgesel Çalışmalar, Orta Asya ve Kafkasya Çalışmaları alanında doktora derecesine sahiptir. Avrasya konularında Eurasia Daily Monitor, Central Asia-Caucasus Analyst, The Middle East Institute ve Valdai Club için çok sayıda analitik makale yayınlamıştır. Kendisine vali.kaleji@gmail.com adresinden ulaşılabilir.
KAYNAK: 1. https://www.cacianalyst.org/
